Memur Görevlendirmeye İtiraz Edebilir mi? – Toplumsal Roller, Güç İlişkileri ve İtaatin Kültürel Anatomisi
Toplumları anlamaya çalışan bir araştırmacı olarak her zaman şunu merak etmişimdir: İtaat, gerçekten rızanın bir biçimi midir, yoksa sessiz bir zorunluluk mu? Devlet, kurum, gelenek veya toplumsal norm fark etmez; birey her zaman bir yapının içinde konumlanır. Bu yapının işleyişi kadar, bireyin bu düzene verdiği tepki de sosyolojinin merkezinde yer alır.
Bu yazıda “memur görevlendirmeye itiraz edebilir mi?” sorusunu yalnızca hukuki değil, toplumsal ve kültürel bir mesele olarak ele alıyorum. Çünkü bu soru, aynı zamanda bireyin devlete, toplumsal role ve cinsiyet normlarına karşı konumunu da sorgulamamıza imkân tanır.
Toplumsal Normlar ve İtaat Kültürü
Her toplum, düzenini sürdürmek için belirli normlar üretir. Bu normlar, bazen yasalarla, bazen ise kültürel alışkanlıklarla şekillenir. Kamu kurumları da bu normatif düzenin bir parçasıdır.
Bir memurun görevlendirmeye itiraz edip edemeyeceği sorusu, görünürde bir bürokratik meseledir; ama özünde, toplumun itaat kültürüne nasıl yaklaştığıyla ilgilidir.
Türkiye gibi hiyerarşik örgütlenmenin güçlü olduğu toplumlarda, “görev verilirse gidilir” anlayışı, yalnızca kurumsal bir kural değil, toplumsal bir değer hâline gelmiştir. Bu anlayışta, itiraz bir hak değil, uyumsuzluk olarak görülür.
Bu nedenle, yasal olarak bazı koşullarda memurun görevlendirmeye itiraz hakkı olsa da (örneğin sağlık, aile birliği veya kişisel mazeret durumlarında), kültürel düzlemde bu hakkın kullanımı çoğu zaman “tereddüt” veya “itaatsizlik” olarak algılanabilir.
Yapısal İşlevler ve Cinsiyet Rolleri
Sosyolojik açıdan bakıldığında, erkekler ve kadınlar bu itaat kültürüyle farklı biçimlerde etkileşirler. Erkekler genellikle yapısal işlevlere, yani görev, statü ve otoriteye odaklanırlar. Bu nedenle bir erkek memurun görevlendirmeye itiraz etmesi, çoğu zaman “disiplin dışı” veya “kurumsal sadakatsizlik” olarak yorumlanabilir.
Erkek için itiraz, otoriteye karşı duruş anlamı taşır ve bu, geleneksel erkeklik rollerinde riskli bir davranıştır. Toplum, erkekten “yapıyı sürdürmesini” bekler.
Buna karşılık, kadınlar genellikle ilişkisel bağlara — aile, çocuk, sosyal çevre — daha fazla yatırım yaparlar. Bu durumda bir kadın memurun görevlendirmeye itirazı, “ilişkisel gerekçelerle” açıklanabilir hale gelir: aile birliği, çocuk bakımı veya yaşlı bakımı gibi nedenler toplumsal olarak daha kabul edilebilirdir.
Bu, toplumsal cinsiyet normlarının nasıl meşruiyet üretimi yaptığını gösterir: aynı davranış, cinsiyetin yüklediği anlamlara göre farklı biçimlerde algılanır.
Görevlendirme ve Kurumsal Güç Dengesi
Kurumsal yapı içinde görevlendirme, otoritenin gücünü pekiştiren bir araçtır. Bir yöneticinin memuru geçici olarak farklı bir yere ataması, hem örgütsel ihtiyaçları karşılamayı hem de disiplin düzenini korumayı amaçlar.
Ancak birey açısından bu durum, yerinden edilme, belirsizlik ve kontrol kaybı hissi yaratabilir. Sosyolojik açıdan bu, bireyin yapısal güçle ilişkisini test eden bir andır.
Michel Foucault’nun “iktidar bedende işler” tezi burada anlam kazanır. Görevlendirme, yalnızca fiziksel bir yer değişikliği değil; bireyin iradesi üzerinde kurulan sembolik bir kontrol biçimidir. Memurun itiraz hakkı bu yüzden, yalnızca idari değil, iktidarın sınırlarını belirleme hakkıdır.
Bu noktada şu soruyu sormak gerekir: Toplum, bu sınırların sorgulanmasına ne kadar izin verir? Eğer itaat, kurumsal sadakatle eşdeğer görülüyorsa, birey haklı bile olsa sessiz kalmayı seçebilir.
Kültürel Pratikler ve “Sessiz Kabul”
Toplumsal yapılar, bireylere genellikle iki yol sunar: uyum sağlamak ya da sınır çizmek. Türkiye gibi toplulukçu değerlere sahip kültürlerde, uyum genellikle daha güvenli bir yoldur.
Bu nedenle birçok memur, görevlendirmeye açık bir şekilde itiraz etmek yerine, sessiz bir kabulle süreci tamamlamayı tercih eder. Bu “sessiz uyum”, sosyologlar için ilginç bir gözlemdir: çünkü burada itaatin kaynağı zorunluluk değil, kültürel aidiyettir.
Kadın memurların itirazlarını ailevi gerekçelerle, erkeklerin ise kurumsal bağlılık üzerinden açıklamaları, bu kültürel stratejilerin toplumsal cinsiyetle nasıl iç içe geçtiğini gösterir.
Toplumsal Öğrenme: Birey ve Kurum Arasında Bir Denge
Memurun görevlendirmeye itiraz hakkı, bireysel özgürlükle toplumsal düzen arasında kurulmuş hassas bir dengedir.
Bir yandan modern toplum, bireye hak ve özerklik tanır; öte yandan kamu sistemi, düzenin devamı için belli ölçüde itaati talep eder.
Bu dengeyi kurmak, hem hukukî hem de kültürel bir öğrenme sürecidir.
Toplumlar değiştikçe, bireylerin “itaat” anlayışı da değişir. Yeni kuşak kamu çalışanları, artık katılımcı yönetişim anlayışıyla, görevlendirmelerde daha şeffaf ve diyalog temelli yaklaşımlar beklemektedir. Bu da sosyolojik olarak, bireyin kurum karşısındaki konumunun dönüşümünü simgeler.
Düşünsel Sorularla Bitirelim
– Görevlendirmeye itiraz etmek, bireysel bir hak mı yoksa kültürel bir meydan okuma mıdır?
– Erkeklerin “yapısal görev”, kadınların “ilişkisel sorumluluk” algısı, kamusal alanda eşitliği nasıl etkiler?
– Sessiz uyum, huzurun mu yoksa görünmez baskının mı göstergesidir?
– Ve en önemlisi: Bir toplumda itaat, ne zaman erdem, ne zaman pasiflik olur?
Memur görevlendirmeye itiraz edebilir mi? sorusu, aslında şu daha derin soruyu barındırır: “Bir birey, toplumun ona biçtiği rolün sınırlarını nerede çizer?”
Ve belki de sosyolojinin en büyüleyici yanı, bu soruya tek bir cevap vermemesi; her bireyin kendi deneyiminde bu sınırı yeniden tanımlamasıdır.